Saniye uygulamasına veda: Vaktin kesin olması gerekmiyor!

Günlerimiz daima değişiyor. Dünya’nın dönüş hareketindeki farklılıklar, aylar ya da yıllar boyunca birikerek artıyor. Dünyadaki vakti belirleyen otoriteler, bu durumu telafi etmek ve günü yine hizaya sokmak için bazen fazladan bir saniye ekliyor. Sistemin devreye sokulduğu 1972 yılından beri bunun üzere 27 tane artık saniye eklendi.

Fakat artık saniye, her vakit derin bir uyuşmazlığı temsil etmiyordu. Gün kavramı, Dünya’nın ne kadar süratli döndüğüne dayanıyor. Lakin bilim beşerlerine ve bilgisayar üzere aygıtlara nazaran vaktin temel ünitesi olan saniyeyi atomların yardımıyla belirliyoruz. Ortadaki bu kati boşluk, gökbilim ve atom fiziğinde bir uyuşmazlık meydana getiriyor.

“SAATLERİN DÜNYA’NIN DÖNÜŞÜNDEN ETKİLENMESİNİ İSTEMİYORUZ”

Küresel standart saati savunanlar, iki ay evvel bu bahiste gökbilim yerine atom fiziğini tercih ettiklerini açıkladı. Uzmanlara nazaran ise bu âlâ bir şey.

Ülkelerin resmi saatlerinin belirlendiği Paris’teki Milletlerarası Tartı ve Ölçüler Ofisinde saat hakemi olarak çalışan Patrizia Tavella, “Zamanı Dünya’nın dönüşüyle belirliyoruz ve bu uygulamayı hiçbir vakit terk etmeyeceğiz” diyor. “Fakat saatlerin Dünya’nın dönüşünden çok etkilenmesini de istemiyoruz.”

Gün ise epeyce enteresan bir vakit ünitesi. Günü genelde Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki bir dönüşünü tamamlarken geçen müddet formunda düşünüyoruz; gökbilimden gelen bir sayı yani. Ama dünyanın en temel vakit ünitesi gün değil, çok daha küçük biçimde ölçülen bir şey olan ve 55’nci elementin izotopu sezyum-133’le ölçülen saniye.

Sezyum 133, çekirdeğinde ufak güç geçişleri meydana geldikçe çok öngörülebilir bir zamanlamayla foton yayıyor. Atom saatleri, 1967’den beri geçen her saniyede bu vakit ünitelerinden 9.192.631.770 tane saymış. Bu yüzden metrologlara nazaran (ölçüm üzerinde çalışan kişiler), bir günde bu saniyelerden 86.400 tane var.

Tabii bir gün her vakit 86.400 saniye olmuyor zira Dünya’nın dönüşü sabit değil.

Ay’ın çekim tesiri yahut gezegenin iç kısmının çalkalanmasıyla kütlesel dağılımının değişmesi üzere ufak hareketler, Dünya’nın dönüşünü etkiliyor. Birtakım bilim insanları, ısınan iklim sebebiyle sıcaklığı artan havanın ve eriyen buzul sularının kutuplara hakikat gideceğine ve böylece dönüşün hızlanacağına bile inanıyor. Sebebi ne olursa olsun, yıl boyunca gün uzunluğunda milisaniyelik farklılıklar meydana gelecek ve bu da günümüzün ultra dakik saat hakemleri için kabul edilemez bir şey. İşte bu yüzden ayarlama yapmaya çalışıyorlar.

Küresel saat standartlarını ayarlamaktan sorumlu kâr gayesi gütmeyen bilimsel bir kuruluş olan Memleketler arası Dünya’nın Dönüşü ve Uzay Sistemleri Servisi (IERS), dünyadaki saat hakemleri için bu farklılıkların tam olarak ne kadar büyük olduğunu nizamlı halde sayıp yayınlıyor. Dünya’nın dönüşü, Aralık ayının büyük bir kısmında atomik saat gününden 15 ila 20 milisaniye sapmıştı.

Populer Science Türkçe’de yer alan çalışmada bilim insanları, oluşan farklılığın bir dakikayı bulmasının yaklaşık bir asır süreceğini düşünüyor. Bir saat fark oluşması ise yaklaşık beş bin yıl sürecek.

Bu boşluk çok fazla olduğunda, IERS artık saniye uygulanmasını talep ediyor. Kurum, her Ocak ve Temmuz ayında artık saniyenin uygun olup olmadığına dair karar veriyor. Artık saniye uygulanması gerekirse, dünyanın saat hakemleri (sırada hangisi varsa) 30 Haziran yahut 31 Aralık’ın son dakikasına 61 saniye yazıyor. Lakin geçtiğimiz Kasım ayında BIPM, artık 2035 prestijiyle dünyanın saat ustalarının artık saniyeyi rafa kaldırmasına karar verdi. Bunun yerine hangi yaklaşımın uygulanacağı ise şimdi belirlenmiş değil.

Dolayısıyla Londra Greenwich’teki Kraliyet Gözlemevi—Greenwich Ortalama Saati (GMT) ve onun çağdaş halefi Üniversal Eşgüdümlü Saat’in (UTC) destek noktası—bir vakitler belirlediği günlerle olan ahengini kaybedecek. Amatör gökbilimciler de bu durumdan şikayet edebilir zira artık saniye olmadan geceleyin yıldız müşahedesi yapmak eskisi kadar öngörülebilir olmayacak.

Fakat birden fazla insan için artık saniye değersiz bir özellik; bilhassa de uzun uzaklıklarda seyahat yapanların karşı karşıya kaldığı vakit bölgesi labirentiyle ya da Yaz saati uygulaması yapılan ülkelerde yaşayanların yılda iki sefer denetim etmek zorunda kaldığı değişimlerle karşılaştırıldığında…

Diğer yandan, günü kusursuz biçimde hizaya sokmak için küçücük bir saniye eklemenin de bir bedeli var: Halihazırda farklı ülkelerin karman çorman saatleriyle uğraşmak zorunda kalan programcılar kabus yaşarken, birçok teknik aksaklık da yaşanıyor. ABD’nin Colorado eyaleti Boulder kentinde yer alan resmi saat ayarlama kuruluşu Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstitüsünde (NIST) saat hakemi olarak vazife yapan Judah Levine, “Artık saniyenin olmaması, orta sıra ayarlama yapma gereksinimini ortadan kaldırarak işleri biraz daha kolaylaştıracak” diyor. “Fakat gündelik kullanıcılar bu farkı hissetmeyecek.”

Yeni planda öngörüldüğü ezere BIPM ve ilgili kümeler, vakit müdafilerinin harekete geçmesi gerekmeden evvel kelam konusu uyuşmazlığın büyümesine ne kadar müsaade vereceklerini belirlemek için 2016 yılında yine bir ortaya gelecekler. “Yeni toleransın ne olacağını belirlemek zorundayız; bu bir dakika da olabilir, bir saniye de, sonsuz mühlet de” diyor Tavella. Ayrıyeten kendilerinin yahut onlardan sonra gelenlerin bu sayısı ne sıklıkta gözden geçireceklerini de belirleyecekler.

Bu direkt verilmesi gereken bir karar değil. NIST’de saat hakemi olan Elizabeth Donley, atomik saati gökbilimsel saat ile uzlaştırmanın “muhtemelen gerekli olmadığını” belirtiyor. “Gökbilim ve navigasyon vaktini bilmesi gereken kullanıcı kümeleri aslında ortadaki farka bakabiliyor” diyor.

Dünya’nın dönüşünde oluşan ve kestirilemeyen farklılıkları şu an için kestirim edemiyoruz. Ama bilim insanları, farkın çabucak hemen bir asır sonra bir dakikaya çıkacağını düşünüyor. “İnsanlar fark etmeyecek” diyor Donkey. Bir saate çıkması ise yaklaşık beş bin yıl alacak.

Diğer bir sözle, müddet tutma çıkmazını torunlarımıza ya da onların torunlarına bıraksak olur. “Belki de gelecekte Dünya’nın hareketi daha âlâ bilinecek” diyor Tavelle. “Ve tahminen de öteki bir tahlil sunulacak.”