José Saramago’dan ‘Dul’

EVLAT, AĞAÇ VE KİTAP!

Sadece Türkiye’de değil tüm dünyada, Körlük, Görmek, Mevt Bir Varmış Bir Yokmuş, Baltasar ile Blimunda, Filin Yolculuğu… ve öteki kitaplarıyla tanınan Nobel Ödüllü Portekizli müellif José Saramago’nun kaleme alıp yayımladığı birinci romanı Dul, yıllar sonra birinci sefer öbür lisanlarda de okurla buluşuyor. 1947 yılında, yani şimdi 25 yaşındayken yayımladığı kitabın “kaderi”, aslında Saramago’nun da yolunu belirleyecektir.

Lizbon devlet hastanelerinin idari kısmında düşük bir maaşla kıt kanaat geçinen bir “işçi” olan Saramago’nun 1947 yılında evvel kızı doğacak sonra birinci romanı yayımlanacaktır. Taşrada yaşadığı periyotta birkaç ağaç da diktiği için kendi tabiriyle hayatta yapacak bir şeyi kalmamış gibidir… Zira Portekiz’de yaygın bir deyişe nazaran hayatta üç şeyi yapmadan ölmemelidir: evlat sahibi olmak, ağaç dikmek ve kitap yazmak.

Doğan çocuğuyla keyifli, diktiği ağaçlarla huzurlu olsa da yayımlanan kitabıyla ilgili pek de gururlu değildir Saramago. Sebebi ise kitabın az evvel vurguladığımız yazgısında yatıyor niteliğinde değil.

KADERİN CİLVESİ!

Açıklayalım: Saramago genç bir “yazar adayı” olarak romanını bitirdikten sonra, António Maria Pereira ve Ortakları Basımevi’ne evrakını gönderip bastırır. Fakat burası bildiğimiz manada bir yayınevi değil, daha çok matbaa kimliğinde bir kuruluştur.

Kaderin cilvesi, kitabı satın alanlardan biri, periyodun yayıncılarından Minerva Yayınevi’nin editörü Manuel Rodrigues’tir. Kitabı okuduktan sonra Saramago’ya, “Braga’daki Pax kitabevi aracılığıyla Dul’u satın aldığını ve yayınevinin bulunduğu Luz Soriano sokağına uğraması” gerektiğini söyleyen bir mektup müellif.

Aslında Saramago kitabı sadece António Maria Pereira’ya göndermiştir, ne Pax Kitabevi’nde satışa sunulduğundan haberi vardır ne de Manuel Rodrigues’e ulaşması için bir eforu olmuştur. Fakat mukadderat bu.

Saramago, Minerva’nın editörünün kendisine önereceği şartları dinlemek üzere Luz Soriano’daki ofise sarfiyat. Rodrigues’in söyledikleri kısa ve nettir. Birincisi, kitabın basımı karşılığında rastgele bir telif ödemesi almayacaktır. İkincisi, birtakım ticari münasebetlerle (okuru etkileyecek bir isim olmadığı için) “Dul” ismi yerine öbür bir isim bulunmalıdır.

‘GÜNAH DİYARI’

Para problemini çok önemsemeyen Saramago, Manuel Rodrigues’e bunu kabul ettiğini söyleyip elini sıkar, kitabı için de yeni bir isim bulacağını mırıldanır fakat editör boşuna uğraşmamasını zira kendisinin esasen bir isim bulduğunu söyler: “Günah Diyarı”.

Vaktiyle ağaç dikmiş, kısa mühlet evvel bir kız çocuğu sahibi olmuş Saramago, hayatta yapması gereken üçüncü mevzuyu da sağ salim gerçekleştirdiğini düşünecektir. Kitabının yayımlatma başarısı ile artık “edebiyat dünyasının” kapılarının kendisine açıldığına inanarak oradan ayrılır.

Fakat daha sonra itiraf edeceği üzere “ikinci çocuğunun ismi değiştirilmiştir” ve bununla ilgili ona hiç kelam hakkı tanınmamıştır. Editörün “ticari albeni” hasebiyle yaptığı değişiklik Saramago’nun içine sinmeyecektir.

Saramago yaşarken uzun mühlet kitabın tekrar yayımlanması için efor sarfetmeyecek (ikinci basımı 1997’de yalnızca Portekizce yapılmıştır) ve roman kendi halinde bir “ilk kitap” olarak kenarda kalacaktır.

Fotoğraf: Vedat Arık

SARAMAGO’NUN ÖZEL ŞİFRELERİ!

Baştan belirtmeli, tüm Saramago külliyatı içinde düşündüğümüzde nitelik olarak hiçbir sorunu yok Dul’un. Portekiz taşrasında geçen bir çiftlik öyküsü olmakla birlikte, kendisi de bir çiftçi çocuğu olan Saramago’nun erken periyot yapıtı olarak okunmalı hatta. Bunu şundan söylüyoruz, ikinci romanı Ressamın Günlüğü’nü otuz yıl sonra yayımlayan ve ona “ilk romanı” üzere davranan Saramago ortadan geçen vakitte hem politik olarak sosyalist çizgide bir bilinçlenme yaşayacaktır hem de çoğunlukla şiirler, tiyatro oyunları ve gazetelerde siyasi yazılar yazacaktır.

Dolayısıyla 25 yaşında kaleme aldığı birinci romanından sonra yazacağı metinler gerek politik açıdan gerek estetik açıdan değişik metinler olacaktır. Dul ise lisan, anlatım açısından “klasik” bir kurguya dayanmakla birlikte Saramago’nun özel şifrelerini de barındırıyor.

Kısaca özetlemeye çalışırsak, çiftliğin beyefendisi Manuel Ribeiro ansızın ölür. Kendisinin sıfırdan var ettiği, çorak topraklardan verimli bir yere çevirdiği çiftlik “başsız” kalır. Dul eşi Maria Leonor işin başına geçecektir.

Genç dul bir yandan iki çocuğuyla ve onca çalışanı olan koca yerle uğraşırken öbür yandan hâlâ genç vücudunun isteklerini dizginlemeye çalışacaktır. Alışılmış taşrada yaşamanın tesiriyle etrafın özellikle yakın etrafın (roman özelinde çiftlik çalışanlarının) cenderesi onu her geçen gün daha da zorlayacaktır.

GÜÇLÜ KADINLAR

Dul’da Saramago’nun başka romanlarında karşımıza çıkan “kadın” (özellikle güçlü kadın) kahraman burada da kendini gösteriyor. Tekrar öbür romanlarında işlediği en değerli temaların başında “insan tabiatının berbatlığı, vahşiliği, ikiyüzlülüğü” gelir.

Yaşanan olaylar karşısında insanın nasıl değişebileceğini, ne kadar kötücül, ne kadar berbat olabileceğini işler Saramago. Dul’da da bunu ustalıkla gerçekleştiriyor ve hiçbir acemiliğe yer vermiyor.

José Saramago edebi hayatını “heykel” ve “taş dönemi” olarak ikiye ayırır. 70’li ve 80’li yılları üslup ve ele aldığı temalar tarafıyla heykel devri olarak isimlendirir ve Körlük ve Görmek ile başlayan 90’lı yıllar ve sonrasını ise “taş dönemi” olarak açıklar.

‘DUL’, SARAMAGO’NUN ‘TOPRAK’

DÖNEMİNİN BİR ÜRÜNÜ!

Temaları ve mevzuyu işleyiş biçimi değişecektir, lisanı ve anlatımı da. Bu tarafıyla bakacak olursak Dul onun “toprak” periyodunun bir eseri olarak görülebilir.

Bu birinci yapıtında Saramago’nun yetiştiği etraftan izler olduğu üzere, daha sonra kaleme alacağı birçok yapıtta karşımıza çıkan ögelerin “ilk örnekleri” de karşımıza çıkacaktır. Dünyaca ünlü bir ustanın kaleminden yıllarca yine okunmayı bekleyen bilinmeyen bir hazine Dul…

Dul / José Saramago / Çeviren: Bengi De Sá Matos Paixão / Kırmızı Kedi Yayınevi / 296 s. / 2022.