Hoş kelamlar söyleyen bir İzmirli, Aristides!

191 okunma — 03 Aralık 2022 05:48

admin

“Mal sahibi mülk sahibi, hani bunun birinci sahibi” demiş, 800 yıl evvel, Türkçe’nin bilge ozanı Yunus Emre.

Onunla birebir devirde yaşamış bir diğer ulu kişi, yapıtlarını Farsça/ İran lisanıyla yazıp söyleyen Mevlana Celadettin Rumi, Yunus için, “Anadolu’da dolaştığım her yerde onun ayak izlerini gördüm”, demiş.

Yunus Emre Anadolu’yu o kadar çok etkilemiş demek ki.

Bu iki şanlı ozan, derin düşünsel bakışlarının yanında Anadolu’nun kültür harmanını da anlatmışlar bize.

İnsanları birliğe çağıran, “gel, kim olursan ol, gel” deyişi yakıştırılmış Mevlana’ya.

Üstelik Anadolu insanı ona Rumi demiş. O vakitler da Anadolu’ya Bizanslılardan kalma bir yakıştırmayla Roma ülkesi denirmiş.

Kimler geldi kimler geçmedi ki geçmişi çok eski bu yurttan.

Kimler toz olup karışmadı ki bu topraklara.

Güzel kelamlar Ege Denizi kıyılarında da söylendi.

Martılar taşıdı kanatlarında o sözleri!

Hangi lisanda olursa olsun, hangi inancı taşırsa taşısın manalı sözcükler hiçbir vakit unutulmadı.

Hem insanı hem dünyayı değiştirdi!

Menderes ırmaklarının getirdiği birikintiler antik çağın kıymetli Batı Anadolu iskeleleri olan Milet ve Efes limanlarını doldurunca, Akdeniz’den gelip Anadolu içlerine en kolay giriş yapılabilecek bir körfeze sahip Smyrna/İzmir yavaş yavaş parlayacak, vakitle bu eski limanların yerini alacaktı.

Bu kentte yıldızı yükselecek şahısların başında Aelius Aristides gelir.

Aristides beyaz köpüklü dalgalarla, nemli deniz esintileriyle haşır neşir, hoşluğu lisanlara destan Smyrna/İzmir’in en değerli hemşerilerinden biridir.

Bu kentte yaşadığı söylenen Homeros’tan sonra, tahminen de antik çağda Smyrna/İzmir’de yaşamış en ünlü kişidir.

Alımlı İzmir çok şey borçludur ona!

İ.S.2.yüzyılda, Roma periyodunda yaşamış, Helence konuşan, enteresan bir kişiliğe sahip olan bu bilge insan, insanlık kültürüne kattığı pahaların yanı sıra, İzmir kentinin varlığını sürdürmesine, bugünlere ulaşmasına neden olmuştur.

Aelius Aristides muhtemelen, bugünkü Balıkesir etrafında doğdu.

Zengin bir toprak sahibi olan babası onun Smyrna/İzmir’de eğitim görmesini sağladı.

Genç adam Atina ve Mısır/İskenderiye’ye seyahat etti, oradaki bilgelerden aldığı bilgilerle kendini geliştirdi.

Her bilge kişi üzere bildiklerini paylaştı.

Bilgiyi paylaşmak başlangıcında insanlığın en ilksel hareketlerinden, geliştikçe en onurlu faziletlerinden biridir

Zamanla Dünya’nın gelmiş geçmiş en büyük kelam ustalarından, en tesirli konuşmacılarından biri olacaktır Smyrnalı/İzmirli Aristides.

Aristides tarihin İzmir’e armağan ettiği eşsiz bir söylevcidir.

Körfezin kumsallı, çakıllı kıyısında yetişmiş, söylediği özlü sözlerle ünlenmiştir.

Sanatının en derin bilgilerine sahip olan bir kişi olarak bilinir.

Konuşurken laf kalabalığı yapmaz. Manalı sözlerle onu dinleyenleri kuşatır, avucunun içine alır.

Hani derler ya “ağzından bal akıyor”. İşte o denli bir kişiliktir Aristides.

“Orotor” denirmiş o çağda işi hoş kelamlar söylemek olan ustalara. Bu sözcük koroyla söylenen bir müzik çeşidi olan “Orotorya” sözcüğünün kökenidir.

Güzel kelamlar uzmanı Aristides “Smyrna/İzmir söylevi” isimli yapıtında kenti o kadar hoş anlatmış ki dinleyen/okuyan kişi, kentte bir rehber eşliğinde dolaştığını sanırmış.

Süt beyaz renkli sütunlar, kemerlerle yapılmış arkadlar, tiyatronun kireç taşından yapılmış oturakları, mermerden ve tunçtan şık heykeller, yolları süsleyen kaldırım taşları ve denizin eşsiz yosun kokusu..

Aristides’in yaptığı sanat, “güzel konuşmak”; yeniden Smyrnalı/İzmirli ozan Homeros’un deyişiyle “kanatlı kelamlar söylemek”, antik çağın en seçkin etkinliklerinden biridir.

Elbette, insanı insan yapan en değerli özelliklerin başında gelir konuşmak.

Beyninin gelişmişliği, boğaz ve ağız yapısı insanın manalı sesler çıkarmasının nedenidir.

Bu yetenekle, birbiriyle konuşarak irtibat kurar, anlaşır insan.

Konuşmak, örgütlü toplum oluşturmanın, toplumsal gelişmişliği ilerletmenin en değerli öğelerindendir.

İnsanın, onu başka canlılardan ayıran niteliğidir.

17.yüzyılda yaşamış, Latincesiyle “cogito ergo sum”, “düşünüyorum öyleyse varım” diyen büyük Fransız düşünür Decartes (Dekart) bir varlık olarak insanı tanımlarken “insan konuşan hayvandır” demiş.

Konuşarak akıllanmış insan. Akıllanarak konuşmuş.

Konuşmak sözlerle, sözcüklerle biçim ve mana kazanıyor.

İçeriği olmayan kelamlara “içi boş”, “boş laf” deniyor.

Çocuklar sözcüklerle kozmosu, dünyayı, toplumu, kendini tanıyor.

İnsanlar nizamlı toplumlar kurdukça birey ve toplum davranışlarında daha aktif oldu kelamlar.

Doğru seçilmiş kelamlar bir toplumu ya da bireyleri birlikte davranmaya ikna etmeyi, istikamet göstermeyi sağlayabilir.

Bir kıvılcım nasıl bir bozkırı yakarsa bir kelam, sözcükler de şahısların şuurunu değiştirebilir, bir toplumu ayağa kaldırabilir.

Bu nedenlerle tarih boyunca insanlık kelama, kelamlara, sözcülere çok ehemmiyet vermiştir.

Türkçe’de “hitabet”; “etkili kelam söyleme”, “belagat”; “iyi konuşma, kelamla inandırma” yeteneği olarak tanımlanan fonksiyonlar insanı, toplumları her vakit etkilemiştir.

Yabancı lisanlarda “retorik, orotori” deniyor bu tariflere.

Anadolu mescitlerinde imanı, dünü ve yarını anlatma misyonu olan “hatiplik” çok kıymetli bir iştir.

Halide Edip Adıvar’ın 19 Mayıs 1919’da İstanbul-Fatih Meydanında yaptığı konuşma Kurtuluş Savaşını ateşleyen, hala lisanlardan düşmeyen bir hatiplik örneğidir.

“Yedi düvel”in temsil ettiği emperyalizme karşı hop oturup hop kalkmıştı o gün koca İstanbul.

Nurhak Dağlarında öldürülen ODTÜ’lü Sinan Cemgil 1967-68 gençlik hareketinin, gencecik yaşında, dayanılmaz hatibidir.

İ.Ö.1.yüzyılda yaşamış Romalı filozof Çiçero da ünlü konuşmacıların başındadır. Roma’da Cumhuriyetin yıkılıp İmparatorluğun kurulmasının yolunu açan söylevler onundur.

Belki de bu yüzden, 15.yüzyılın Mısırlı alımı Ahmed İbşihi “söz söylemeyi öğrenmek, kılıç kullanmayı öğrenmekten zordur” demişti.

Smyrna/İzmir antik çağların da en hoş kentlerinden biriydi.

Bugünkü Bayraklı semtinde, İzmir Körfezine dökülen Meles Çayı kıyısındaki bir zirve üzerine şurası eski Smyrna, bu çayın getirdiği alüvyonların kıyıyı doldurmasının akabinde yaşanacak yer olmaktan çıktı ve terk edildi.

Kadifekale/Pagos doruğunun kuzey yamaçlarından denize hakikat, bugün Tilkilik, Namazgah/Agora denilen yöreye taşındı.

Bu yeni İzmir’de yaşayan, hoş kelamların ustası Aristides’in sıhhatiyle ilgili tasaları vardı. Çoğunlukla kendini yeterli hissetmiyordu.

Kimileri “hastalık hastası”, diyordu ona!

Şifa bulmak için Smyrna’nın kuzeyindeki Pergamon/Bergama’daki, o vaktin en büyük hastanelerinden biri sayılan Asklepion’a gidiyordu.

Adını Helenler’in sıhhat yaradanı Asklepios’dan alan, kapısına “buraya vefat giremez” yazıldığı rivayet edilen bu sayrı konutu hastaları farklı özelliklerle tedavi ediyordu.

Oruç tutma, alışılmadık beslenmeler, kan alma, barsakları boşaltma, kusma, soğuk suda banyo yapma ya da hiç yıkanmama, tiyatro oyunları oynama, drama/oyun ile sıkıntılı yaşanmışlıkları canlandırma Pergamon/Bergama Asklepion’u tabiplerinin düzgünleştirme yöntemlerindendi.

Hastalar uyku odalarına alınır, gördükleri düşleri kaydetmeleri istenirdi.

Aristides de bu odalarda gördüğü hayalleri not alıyor, düşlerinde İlah Asklepios’la yaptığını sandığı konuşmaları kaydediyordu.

Bu dokümanlar “Kutsal Masallar” ismiyle vaktimize kadar gelmiştir.

Günümüzde kimi doktorlar bu tıp tedavi ve kayıtları, Sigmund Freud’la gelişen çağdaş “psikanaliz” uygulamalarının birinci belirtileri olarak kabul ediyor.

Aristides’ten bir jenerasyon sonra yaşayan antik çağın ünlü tabibi, insan bedeninde kanın dolanım halinde olduğunu bulan Pergamonlu/Bergamalı Galenos da “Hastalara uygun olmaları için tekliflerde bulunduğumuzda tabipleri dinlemiyorlar. Onlara bu teklifleri ilahların yaptığını söylediğimizde çabucak kabul ediyorlar” diyordu.

Günümüze beş kitabı kalmış Aristides’in “Kutsal Masallar” isimli yapıtında ismi geçen Alianoi’nin, Bergama yakınlarındaki eski “Paşa Ilıcası”nın bulunduğu ve artık Yortanlı sulama barajı altında kalan ören yeri olduğu sanılıyor.

Bergamalı tabip Galenos İzmirli büyük söylevci Aristides’i şöyle tanımlıyordu: “Ruhları doğuştan güçlü ve vücutları zayıf olan çok az insan gördüm, onlardan biri Aristides’tir… Hayatı boyunca öğretme ve hoş konuşma gayretinde olduğu için, tüm bedeni harap oldu.”

Yoğun düşünsel çalışmaların bedelini insanların vücutları mi ödüyor?

Aristides’in yaşadığı periyot, Mısır’dan Britanya’ya kadar o vaktin uygar dünyasına hükümran olan Roma İmparatorluğu devridir. Batı Anadolu da Roma’nın buyruğu altındadır.

Roma’nın en uygun beş İmparatorundan sonuncusu olan Marcus Aurelius, İ.S.176 yılında, Anadolu ziyareti sırasında Smyrna/İzmir’e de gelir.

Pagos/Kadifekale eteklerindeki Smyrna’ya/İzmir’e konuk olan İmparator Aurelius’u halk düzgün karşılar. Kentlerinin ünlüsü Aristides’le tanıştırmak ister.

Aurelius buyurur, Aristides huzura getirilir. İmparator ondan yeteneğini göstermesini, bir konuşma yapmasını ister.

Ünlü söylevci, “ben doğaçlama, rast gele konuşmalar yapmam, bana bir husus verin yarın size o husus hakkında konuşayım. Rastgele değil kusursuz sözcüklerle konuşmak isterim“, der.

İmparator kabul eder ve sonraki gün Smyrna Agorası/Pazaryeri meydanında toplanan tüm halkın önünde, yeterli hazırlanmış Aristides, insanlığın kültür tarihine geçen, bugün de anılmasını sağlayan ünlü söylevini verir.

Aristides’in hoş kelamları İzmir körfezinin mavi dalgaları üzerinde kayar; imbatın kollarında yayılır sarfiyat.

Günümüze kadar ulaşır!

İmparator Aurelius söylevi çok beğenmiştir.

Övgülerle onurlandırır. Ona, ömrü boyunca meselesiz hayat şartları sağlanmasını yetkililere buyurur. Sonra kentten ayrılır.

Ertesi yıl, İ.S.177 yılı başlarında, yerin oynaklığına alışkın İzmir ve etrafı, tahminen de bugüne kadar görülmemiş dayanılmaz bir sarsıntıyla yüz yüze kalır.

Sanki bir şeye kızmıştır toprak, öfkesini kusar!

Sakız, Sisam adalarının yanı sıra, bu 10 şiddetinde olduğu düşünülen sarsıntıyla Smyrna/İzmir de yerle bir olur.

14.yüzyılda yaşamış Tunuslu düşünür İbni Haldun’a atfedilen “coğrafya kader” ise zelzele de İzmir’in yazgısıdır.

Narin mermer kolonlar, şık heykeller yıkılır.

Seçkinlerin köşkleri, kölelerin damları toz duman olur.

Kentte taş taş üstünde kalmaz.

Onlarca kişi ölür.

Ne yapsın kentliler?

Nasıl ayağa kaldırılacaktır yere düşmüş bu hoş kız?

Smyna’nın/İzmir’in bilgesi Aristides’e başvururlar.

Onu çok beğendiğine nazaran, Roma İmparatoru Aurelius’a bir mektup yazmasını, Roma’nın kente yardım etmesini sağlamasını isterler.

Tarihe “İmparator’a Smyrna ile ilgili Mektup” olarak geçen bu dokümanda Aristides Smyrna’da sarsıntı sonucu yaşanan felaketi kendi üslubuyla, üstün yeteneğiyle, hoş seçilmiş sözcüklerle anlatır.

“Denizden esen yeller ıssız topraklarda dolaşıyor şimdi”, der.

Roma’da mektubu okuyan Aurelius’un çok duygulandığı, hıçkırıklara boğulduğu, mektubun yazıldığı parşömenin göz yaşlarıyla ıslandığı anlatılır.

Depremle yıkılan birçok kente yardım eden Aurelius Smyna’ya özel olarak sahip çıkar, küp dolusu altın gönderir.

Kent yine imar edilir. Görkemli hoş İzmir yine can bulur.

Arkeologların bugün kazılarla ortaya çıkarmaya çalıştığı antik Smyrna kalıntılarının birçok o devirden kalmadır.

Aristides’den yaklaşık 50 yıl sonra yaşamış Helen bilge Philostratos “Aristides’in Smyrna’yı tekrar kurduğunu söylemek, sadece ona yakıştırılan bir övgü değil, adaletli ve yanlışsız bir tavırdır.”, diye muharrir.

Smyrnalılar ona hürmetlerini göstermek için Agora’nın, Pazaryeri’nin ortasına Aristides’in bronzdan bir heykelini dikerler.

Kaidesine de “iyiliği ve hoş kelamları için bu anıt dikilmiştir” diye müellifler.

Günümüzde sık sık unutulan bir fazilet var:

“Tabii ki beceri iltifata doğal olmalıdır”!

Aristides son yıllarını Smyrna’nın/İzmir’in kuzeyinde bulunan kır konutlarında geçirir.

Yıkılmış, tamiratı süratle süren kentte kalmak istememiştir herhalde.

Depremden dört yıl sonra, İ.S.181’de ölür.