Bir asırdır yüzleşilmeyen günahlarla yüzleşmek

İzmir Kültürpark Atlas Pavyonu, sanatçı Ahmet Güneştekin’in “Gâvur Mahallesi” isimli standına mesken sahipliği yapıyor. Güneştekin Vakfı ve İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin iş birliğiyle 5 Mart 2023 tarihine kadar sanatseverlerle buluşacak olan ‘Gâvur Mahallesi’nde mübadele ana teması etrafında göç ve yerinden edilmelerin tarihine odaklanan Güneştekin farklı disiplinlerden çalışmalarını bir ortaya getirdi. Biz de Ahmet Güneştekin ile mülteci tersi kampanyalara ve mülteciler üzerindeki pazarlıklara şahit olunduğumuz bu vakitte göç ve sanatı konuştuk.

Sergiyi konuşmaya başlamadan evvel İzmir’e yerleşmeyi seçen bir sanatçı olduğunuz için, neden İzmir’e, Urla’ya yerleşmeyi seçtiğinizden konuşmak isteriz. Neden ve nasıl aldınız bu kararı?

2021 yazında Bodrum’da açılan Kutsal Ağaçlar standıyla birlikte oluşmaya başlayan bir niyet. Bu coğrafyayı seviyorum. İnsanlarıyla doğasıyla seviyorum. Bir müddettir de vakıf açmayı planlıyordum ve kimi şeyler üst üste geldi. Güneştekin Vakfı açıldı ve vakfın birinci stant projesi Gâvur Mahallesi oldu. Önümüzdeki yıl Urla’da kapılarını açacak Güneştekin Arka Refinery ile de çalışmalarına devam edecek. Çoğunlukla İstanbul’da kalıyor ve işlerimi oradan yönetiyorum lakin bir ayağım her vakit İzmir’de olacak.

Serginiz genel olarak zorla göç ve etnisite, hudut üzere temalarla kesişen bir noktaya odaklanıyor. Bu temalara odaklanma sebebiniz nedir?

İçinde yaşadığımız dünyanın en yakıcı meselelerini bu kavramlar üzerinden tartışabiliyoruz. Duvarlar dikmekten, vize ve seyahat yasaklarına, mülteciler üzerindeki pazarlıklara kadar uzanan bir ekip ayrıştırıcı uygulamalara şahit olduğumuz bir vakitte yaşıyoruz. Global mülteci ve göçmen dalgalarıyla daha da görünür olan kimi ayrıştırıcı uygulamaların insanlık dışı olduğunu düşünüyorum ve üzerinde çalıştığım kavramlara bu fikirden yaklaşıyorum. Göçler ve onunla doğan sıkıntılar muhakkak bir coğrafyanın sorunu değil, insanlığın ortak sorunu. Bu ortak acıyı anlatan sanatsal uygulamaların da insanca yaşama hakkını öne çıkarması gerektiğini düşünüyorum. En değerlisi kendini söz edemeyen toplulukların hayalleri ve dramları üzerinde çalıştığınızın şuurunda olmalısınız. Sanatsal üretimlerde sorunun tahliline ait kapı aralayan yorumlar ahlaki ve insani pahaları öne çıkarmalı.

(Hafıza Zirvesi: Güneştekin bu yapıtı yaratırken Hrant Dink suikastı, Roboski katliamı ve Soma faciasından esinlendiğini söyledi.)

Bu temalar tıpkı vakitte insan haklarıyla direkt bağlantılı. Bugün Türkiye ve dünyada süregiden ve kamuoyunun sıcak tartışma bahislerinden biri olan göç ile ilgili nasıl bir kıymetlendirme yaparsınız?

Son yıllarda dünya genelinde hem toplumlar hem de idareler mültecilere karşı daha az toleranslı hale geldi. Rastgele bir cins göçmen için daha fazla yer olmadığını du¨şu¨nu¨yorlar. İdarelerin mülteci krizine yönelik sergilediği siyaset, sırf Cenevre Sözleşmesi’ne alışılmamış değil tıpkı vakitte insan hakları ve insani bedelleri de yok sayar nitelikte. İnsani kıymetlerin herkes için geçerli olduğu unsurunu benimsemek ve bunun, kültürel kökenlerin çok daha ötesinde ehemmiyet kazandığını anlamalıyız. Ruhsal ve sosyolojik alanda her bireyin kıymetli olduğu unsuru ve her bireyin yaşama hakkına sahip olduğu unsurunu içselleştirmek gerekiyor. Toplumun mültecilerle ilgili ön yargılarının kırılmasında sanatsal yaratımlar kıymetli bir yere sahip olabilir.

Serginiz İzmir’de açıldı. İzmir’de nüfus mübadelesi için kıymetli yerlerden biri. Standın İzmir’de açılışı sizin için ne tabir ediyor?

Burası mübadelenin, insan değiş tokuşunun yeri, tarihî bir geçiş güzergahı. Kitlesel olarak bir yerinden yurdundan edilmenin konusu. Küçük Asya mültecilerinin Ege kıyılarından Yunanistan’a giriş rotası, neredeyse bir asır sonra, Afrika ve Asya’nın çeşitli bölgelerinden gelen göçmenler için Avrupa’ya geçiş rotası. Bu güzergahın bir devamlılığı var. Burası büyük kopuşların ve yer değiştirmelerin yeri. Gâvur Mahallesi’nde bu devamlılıkları insanlık tarihi açısından okumaya yöneliyorum. Göç objeleriyle çalıştığım işler, yaklaşık iki milyon insanın konutlarıyla, geçmişleriyle olan bağlarını koparan ve onları öbür bir yerde hayatlarını yine kurmaya zorlayan mübadelenin mirasına yıkıntıların ötesinden nasıl bakabileceğimizi soruyor. Bu devamlılığı bugün nasıl yorumlayabileceğimizi gösteriyor.

(Mübadilin Kayığı: Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesini simgeleyen bu yapıtta kullanılan valizler 1900’lerin başında üretildi.)

Serginizin ismi ‘Gâvur Mahallesi’ni neden seçtiniz? İzleyiciye ne anlatıyor?

Gâvur Mahallesi Diyarbakır’da bir vakitler gayrimüslimlerin yaşadığı bir mahalle. Margosyan orada geçen çocukluğunu anlatır Gâvur Mahallesi romanında. Bu başlığın Anadolu’nun bir vakitler gayrimüslimlerin yaşadığı tüm mahalleleri için geçerli olduğunu söyleyebilirim. Onun anlattığı, benim de sergiyi üzerine inşa ettiğim niyet kapsayıcı birçok kültürlülük. Yani farklı kümelerin kültürel uygulamalarının daha geniş kültür tarafından kabul edilmesi manasına geliyor. Yan yana birbirine dokunmadan yaşamaktan farklı bir şey. İnsanların günlük hayatlarında kullandığı lisanların çeşitliliği ve birbirine geçme hali bunu en düzgün örneği. Stant için çalıştığım işler birebir coğrafyadan insanların “etnik” hudutları tanımlayan dinden daha derin bağları paylaştığını gösteriyor. Lisan bu bağlardan biri: Girit adasında Arap alfabesiyle yazılmış Yunanca şiirler, Kapadokya’nın Yunan alfabesiyle Türkçe yazan Hristiyan Ortodoks köylüleri, Yunancadan öteki bir lisan bilmeyen Müslümanların varlığı, kimilerinin hala Rumca konuştuğu, kimilerinin da Türkçeyi Rumca aksanıyla konuştuğu Ayvalık sakinleri. Birbirinden farklı bakış açılarının, inançların, lisanların ve omurların bu geçişken durumu, bu varoluş biçimi, bugünün çağdaş meselelerine dair sorular sormaya devam ediyor.

Göç, göçmen yahut değil pek çok sanatkarın yapıtlarının konusu ve giderek daha fazla sanatçı çeşitli biçim ve içerikte bu mevzuyu ele alıyor. Lakin bir yandan da estetik olarak işlemenin güç olduğu bir mevzu. Siz yapıtlarınızda estetik ve ajitasyon ortasındaki ince çizgiyi nasıl dengeliyorsunuz?

Gâvur Mahallesi’ni göçün şartlandırdığı bir estetik anlayışa dayalı sergilemelerden farklı kılan, tek bir göç teması yerine göç kültürü etrafında biçimlenmesi. Bir şeyi en düzgün başkasının yanına koyduğunuzda nasıl birleşmeye, sohbet etmeye yahut birbirlerine karşı çıkmaya başladıklarını görürsünüz. Burada temanın teoriyle birleşmesi gerçekleşiyor. Tema teori olurken, teori de somutlaşıyor. Diğer bir deyişle, stanttaki görüntülerin göç kültürünü tabir etme biçimi, teorik bir çerçeveyi zarurî kılıyor. Ben göçmenlerin tecrübelerini açıklama tezinde olmadan, bunun yerine çağdaş kültürü karakterize eden göç hareketlerinin eşit derecede duyusal izlerine atıfta bulunmaya yöneliyorum. Bu tıp izlerle karşılaşmak çok farklı estetik tecrübeler sunabiliyor. Hareketli imajlara baktığınızda hatırlama ve unutma aksiyonu üzerinden giriyorsunuz hafızanın alanına. Hafıza ve onu kaçınılmaz olarak gizleyen yahut onunla çelişen unutma perdesi, göç tecrübesinin estetiğindeki izlerin bir öteki anahtarı. İzlediğiniz bir diğerinin geçmişi yahut hiç hatırlamadığınız bir geçmişe ilişkin anılarla ilgili olabilir. Yeniden de bu tıp anıları geliştirmek ve teşvik etmek, daha dengeli bir toplumsal dokuya katkıda bulabilir, esasen siyasi potansiyeli de buradan geliyor. Sanatı kültürel çalışmaların bir objesi olarak değil, kültürel bir aksiyon biçimi olarak ele aldığınızda bu ince çizgide durduğunuz yeri de seçmiş oluyorsunuz.

(Göç Yolu)

Biraz da gereç seçiminizden bahsetmek isteriz. Hangi materyallerle çalışıyorsunuz ve bu materyalin estetik anlayışınızla alakasını nasıl kuruyorsunuz?

Çalıştığım şeyler sadece geleceğin şimdiden farklı olabileceğini değil, geçmişin de farklı biçimde gelişebileceğini anlamak için alan yaratan yapılar. Estetik, bilhassa geçmişi taşıyan objelerle göç kültürü üzerine bu stantla yarattığım estetik karmaşık bir bağ ağında oluşuyor. Vakit ve hakikatin itici gücü ortasında bir yerde. Yalnızca objeler değil taş ve metal çalışmalarım, kumaş, seramik ve haraketli imgeler üzerindeki denemelerim için de birebirini söyleyebilirim. Bir standın yapısını birbirinden çok farklı dinamikler oluşturabilir. Bu standın kürasyonu bu manada birikim, dönu¨şu¨m, yıkıntı, günlük gereçlerin ve kesimlerin tekrar örgütlenmesi olarak anlaşılabilir.

Diyarbakır’daki standınız eleştirilmiş ve akınlara maruz bırakılmıştı. Türkiye’de sanat ve sanatkarın özgürlüğünün de kısıtlandığını biliyoruz. Siz kendi tecrübenizden bu mevzuya nasıl bakıyorsunuz? Siz, özgürlük alanlarının tesisinde sanatınızı nereye konumlandırıyorsunuz?

Sanat her vakit zorluklarla karşılaşmış, yönetenlerin üzerindeki baskısı her vakit sürmüş. Tekrar de sanat ve sanatkarın yaratımı en sıkıntı şartlarda, savaş devirlerinde dahi devam etmiş. Benim sanatın, sanatkarın ve yaratısının özgürlüğünden anladığım, bana bağışlanan özgürlük ve özgür ortamdan çok, bu işin tabiatında var olması gereken kuramsal birikimle oluşan yaratım özgürlüğünün varlığı. Düşünsel özgürlüğün tadına varmamış bir eser yaratmanın ne manası olabilir? Sanatsal üretim sürecinde kendi sanat anlayışıma bağlı olmak, ona öncelik vermek, kendi perspektifimi tümüyle hâkim kılmak benim kendimi konumladığım yer. Öbür taraftan tenkidin de objektif olması gerektiğini düşünüyorum: yani eleştirmen kendi sanat anlayışını bir yana bırakarak, kendi kişisel tercihlerine rağmen tenkidin konusu olan yapıtı üretenin sanat anlayışını da anlayarak kıymetlendirmeli. Sanatkarla niyet olarak ortaklaşması gerekmiyor lakin birtakım bedel ve ölçütlere sahip olmalı. Lakin bu türlü bir tenkit sanat ve sanatkarın gelişimine ve özgürlüğüne katkı sunabilir.

Son olarak, Türkiye’ye dünyanın her yerinden farklı art plandan sahip göçmen geliyor ve bunların bir kısmı da elbette sanatçı. Şimdiye kadar göçmen sanatkarlarla birlikte çalıştınız mı yahut ileriye yönelik bu cins planlarınız var mı?

Güneştekin Vakfı’nı kurma emellerimizden biri de önümüzdeki periyotlarda bu çeşit iş birlikleri geçekleştirmek. Kültür ve sanatın temel eğitimin vazgeçilmez bileşeni olduğunu savunuyoruz ve sanata erişim imkanını genişletmek için çalışacağız. Sanat eğitimi almak isteyen fakat kâfi imkanları olmayanlara burs sağlayacağız, birebir halde farklı coğrafyalardan gelen sanatla ömrünü kazanan insanlara gereksinim duydukları takviyesi verecek ve birlikte proje üreteceğiz. Vakıf, yurt içi ve yurt dışında pek çok kurumla iş birliği içinde projeler üretecek, farklı disiplinlerde sanatsal üretimleri ve sergilemeleri destekleyecek. Planladığımız üzere kültürel yayınları da üretmeye devam edeceğiz.

(Yoktunuz)