Türkiye’de sığınmacı ve göçmenler isimli yardıma erişebiliyor mu?

Getty Images

Türk Tabipleri Birliği (TTB) Lideri Dr. Şebnem Korur Fincancı, tahliyesinin akabinde Evrensel’e yazdığı yazıda Bakırköy Cezaevi’nde Türkçe bilmediği için avukat hakkından yararlanamayan, bu nedenle infaz müddeti tamamlansa dahi cezaevinde kalmaya devam edenler olduğunu tabir etti.

BBC Türkçe’ye konuşan uzmanlar, Türkiye’de yasalar yeterince yabancıların da vatandaşlar kadar isimli yardım hakkına sahip olduğunu fakat pratikte farklı uygulamalar görülebildiğini belirtiyor. Sorunların başında çeviri geliyor.

Türkiye’de Anayasa’nın 36. unsuru yeterince “Herkes, yasal vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı yahut davalı olarak argüman ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahip” ve yabancı ya da Türkiye vatandaşı herkesin bir müdafi tarafından savunulma hakkı maddelerle korunuyor. 

BBC Türkçe’ye konuşan Türkiye Barolar Birliği (TBB) Lider Yardımcısı Av. Gürkan Altun, Türkiye’de beş yıl ve üzeri mahkumiyetle sonuçlanacak bir kabahat kelam konusu ise, yabancı ya da Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı ayrımı olmaksızın, herkese mecburî olarak barodan müdafi yönlendirmesi yapıldığını vurguluyor.

Ancak Mülteci Hakları Merkezi’nin (MHM) 2019’un Ocak ayında yayımlanan “Türkiye’de Sığınmacı ve Göçmenlerin İsimli Yardıma Erişimi: Tespitler ve Öneriler” raporunda, güzelleştirme için çeşitli adımların artmasıyla birlikte, sığınmacı ve göçmenlerin isimli yardım çerçevesinde sağlanan hizmetlere erişiminin şimdi “arzu edilen seviyede olmadığı” belirtiliyor.

TBB idare heyeti üyesi Av. Ali Bayram da, “Özellikle Kürtlerin ya da yabancıların, süreksiz olarak muhafaza altında ya da süreksiz olarak Türkiye’ye yerleşmiş şahısların, kâfi derecede Türkçe bilmediği için meramını anlatamayan, ekonomik şartları da uygun olmadığı halde rastgele bir isimli yardımdan yararlanamayan, avukat tutamayan, müdafisi olmadığı için de kendisini gereğince savunamayan ya da savunma argümanlarından yoksun kalan beşerler, Türkiye’de kronik bir problem” dedi.

Bu sorunun soruşturma basamağında, kişinin gözaltına alındığı an itibariyle başladığını ve yargılama müddetinin sonuna kadar devam ettiğini ekledi. 

‘AVUKATSIZ VE TERCÜMANSIZ HALDE TABİRLERİ ALINIYOR’

Ceza Muhakemesi Kanunu’nun (CMK) 147. unsuruna nazaran, kuşkulu yahut sanığın sözü alındığı sırada şahsa taban hakları hatırlatılırken müdafi seçme hakkının bulunduğu ve tabir yahut sorguda hazır bulunabileceği bildirilmek zorunda.

Fakat Av. Bayram uygulamada durumun farklı olduğunu belirtiyor:

“Şahıs yakalandığında ya da gözaltına alındığı anda şimdi sorgusu yapılmadan, sözü alınmadan minimum haklarının hatırlatılması lazım. Kendisini söz edebileceği bir lisanda, lehine olan kanıtları bildirme, toplatma ya da meramını anlatabilecek taban tercümanlık şartlarından istifade edebilmesi gerekiyor.

“Fakat kolluk kuvvetlerinin Türkiye’de ortaya koyduğu bir pratik var. Bu insanların avukatsız bir formda tabirlerine başvuruluyor. Buna kimi yerde ‘mülakat’, kimi yerde ‘ön ifade’ deniliyor. İstenilen sorular soruluyor. Bu soruların karşılıkları bir biçimde sanıktan alınıyor. Bu suretle de suçlamaların teyidi mahiyetinde tahminen de sanığın iradesinin sakat olduğu bir ortamda elde edilen kanıtlarla, bilgilerle örülü olan ‘ifade metni’ düzenleniyor.

“Bu etaptan sonra beş yıl ve üzerinde ceza gerektiren bir suçlamayla karşı karşıyaysa, şahsın sözünün alınması ve bu konuda avukat görevlendirmesi yapması gerektiğine dair baroyla irtibata geçiliyor.”

Bu durumda avukata sadece meşrulaştırıcı bir vazife düştüğünü belirten Bayram, bu beyanların; kişi kendini savunma imkanına sahip değilken ve kendi lisanında mütercim tercüman olmaksızın, tahminen bir formda iradesi baskılanarak ya da zorlanarak alındığı için “hukuka aykırı” olduğunu vurguluyor.  

Bayram, bu “ön metin” denilen uygulamanın “pratikte herkes tarafından bilindiğini lakin Adalet Bakanlığı’na ya da rastgele bir savcılığa sorulduğunda kurumsal olarak reddedildiğini” belirtiyor. Kendisinin bu durumu Yargıtay üyelerinin, hakim ve savcıların bulunduğu toplantılarda lisana getirdiğini, onların da durumdan haberdar olduğunu ekliyor: “Ancak yazılı olarak bunu reddedeceklerdir”.

BBC Türkçe’nin ulaştığı Adalet Bakanlığı, bu bahiste yönelttiğimiz sorulara yanıt vermedi.

“Biz çağırıldığımızda bazen polis memurunun tercüman olarak kullanılmasıyla çoktan soruların sorulduğunu görüyoruz” diyen Bayram, bu ‘bilgi alma tutanağı’nın savcılığın önüne konulduğunu ve savcının da bunun üzerinden sorularını şekillendirdiğini vurguluyor: “Çok açık bir yönlendirme var.”

BARO TELEKONFERANSLA ÇEVİRİ YARDIMI SAĞLIYOR

Yargılama basamağında kişi tercüman talep edebiliyor lakin baroların çeviri ofislerinde her lisanda uzman tercüman bulundurulamıyor. Av. Gürkan Altun, TBB’nin mütercim çeviri ofisi olduğunu, buradan telekonferans yolu ile çeviri yardımı sağlandığını ve şahsa sürecin anlatıldığını belirtiyor:

“Her baronun isimli yardım ünitesinde her lisanı konuşan tercüman yok. İsimli yardım bütçeleri kısıtlı ve sonlu. Birçok vilayette, bilhassa Ankara, İstanbul ve İzmir üzere, baro görevlendirmeyi yapıyor, avukatı atıyor ama meslektaşımız vekalet fiyatını bir, bir buçuk yıl sonra alabiliyor, baronun yaptığı sıralama gereği.”

Altun, cezası katılaşmış şahısların, yani mahkumların savcılık tarafından cezaevine teslimi sonrasında en geç bir hafta içinde hazırlanan müddetname çerçevesinde, cezaevinden ne vakit ayrılacağının aşikâr olduğunu belirtiyor.

Ancak cezası katılaşmamış, tutuklu olan şahısların mahkeme kararıyla aylarca önlem hedefli cezaevinde kalabildiğini ekliyor.

‘CEZA BEŞ YILIN ALTINDA İSE AVUKATSIZ YARGILANIP KARAR GİYEBİLİR’

Beş yılın altında mahkumiyetle sonuçlanacak bir kabahatin kelam konusu olması durumunda fiyatsız müdafi atanmasının mümkün olmadığını belirten Altun, tekrar de gözaltına alınan her şahsın CMK 147. husus yeterince taban hakları olduğunu söylüyor.

Bu durumda avukat bulundurma, susma, yakınıyla irtibat kurma üzere minimum hakların usulen hatırlatıldığını belirten Bayram, kişinin avukatsız bir biçimde yargılanıp çarçabuk karar giyebileceğini ekliyor:

“Müdafi yardımından yararlanmak istiyorsa bunu ilgili kolluk ünitesine, savcılığa ya da mahkemeye şahsın şahsen talep etmesi lazım yazılı olarak. Ya da bu hak hatırlatıldığında ‘ben avukat hizmetinden yararlanmak istiyorum’ demesi lazım. Bu durumda barodan avukat isteniyor. Lakin ceza alması halinde isimli hizmet aldığı için yargılama masraflarından kendi sorumlu oluyor.”

Kişi avukat fiyatını karşılayamayacak maddi durumda ise, maddi durum tespiti için ilgili kurumlardan doküman sunulması gerekiyor. Altun’un aktardığına nazaran, lisan sorunu bu mevzuda sorun olabilse de baroya ulaşan şahsa istenen dokümanlar TBB çeviri ofisinden telekonferans tekniğiyle anlatılıyor.

‘GERİ GÖNDERME MERKEZLERİNDE ŞAHSÎ OLARAK AVUKATA ERİŞİM ENGELLENEBİLİYOR’

Öte yandan MHM raporuna nazaran, kişi şayet idari nezaret yani geri gönderme merkezinde ise isimli yardım ofislerine erişim konusunda sıkıntılar yaşanıyor.

Bu durumlarda pratikte avukata erişimin ferdî olarak engellenmeye çalışıldığını belirten Altun, yürütmeyi temsil eden geri gönderme merkezlerinin genel siyaset olarak kişinin Türkiye’de kalmasını istemediğini belirtiyor:

“Ancak kişinin bir yakını vasıtasıyla da olsa baroya ulaşması durumunda, atanan avukat, kişinin hudut dışı edilmesi hayat bütünlüğüyle ilgili önemli tehlike oluşturuyorsa, Türkiye’de kalması mecburî ve gerekliyse, yasalar da bu hakkı veriyorsa, onu sonuna kadar kullanıyorlar. Bu nedenle de pek sevilmiyorlar ve birtakım yerlerde avukata erişim ferdî hareketlerle engelleniyor olabilir. Lakin bize ulaşırlarsa barolar harekete geçiyor”.    

TBB, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği’yle (UNHCR) ile isimli yardım, hukuksal takviye ve çeviri takviyesi için ortak bir proje yürütüyor. 2018’den bu yana devam eden proje ödenek yetersizliği nedeniyle 2022’de bitse de, birkaç hafta evvel yeni bir protokol imzalandı ve projeye dahil olan baro sayısı 36’ya çıkarıldı.