İzmir Suikastı (16 Haziran – 9 Temmuz 1926)

Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, 14 Haziran 1926 günü, İzmir Valisi Kazım Bey’den, kendisine İzmir’de bir suikast düzenlendiği haberini Balıkesir’de almıştır. Hain, rejim düşmanları, Gazi’nin çok sevdiği İzmir’de ona suikast düzenlemek isterken, Cumhurbaşkanı, gayenin, kendisi olmayıp, üç yıl evvel kurulan “Cumhuriyet” olduğunu bir sefer daha vurgulamak imkanını bulmuştur.

Aldığı duyum üzerine, Cumhurbaşkanı, ani bir kararla İzmir’e hareketini bir gün sonraya tehir etmiş ve 15 Haziran 1926 günü saat: 19.00’da İzmir’e hareket etmiştir. Bu bekleyiş sırasında, suikastçılardan Sarı Efe Edip İstanbul’a gitmiştir. Bu gelişmelerden kuşkulanan motor sahibi Giritli Şevki, Cumhurbaşkanı’nın gezisini ertelemesi ile Sarı Efe Edip’in İstanbul’a gidişi ortasında bir bağ kurarak telaşlanmıştır. Edip, suikast işinin anlaşıldığı niyetiyle, ihbarcılardan biri olabilmek için Cumhurbaşkanı’na yazdığı ihbar mektubunu İzmir Valisi Kazım Paşa’ya vermiştir:

“Gazi Paşa Hazretleri’ne, bendeniz Yunan Harbinde Sarı Efe Edip Bey’in arkadaşı idim. Dün akşam bir haber gönderdi. Bir yere gittim. Orada tanıdığım Hilmi isminde bir subayla hiç tanımadığını sonradan anladığım eski Lazistan Mebusu Ziya Beyefendi isminde birisi vardı. Ve size suikast edecekleri ve onlara yardım etmemi teklif ettiler.

Buranın emniyetine emin olmadığım için direkt doğruya size haber veriyorum. Plânlarını anlatmak için yazım az olduğundan buyruk buyuracağınız bireye anlatmaya hazır olduğumu arz ile hürmet eylerim. 15 Haziran 1926

Giritli Şevki”

Vali Kazım Beyefendi, suikastın elebaşları belirlendiği halde tutuklama buyruğunu çabucak vermemiştir. O, tutuklamayı büyük bir soğukkanlılık ve cüretle, suikastın planlandığı sabaha ertelemiş ve bu formda yine bir suikast düzenlenme ihtimalini ortadan kaldırmıştır.

Suikastçıların itiraflarında şunlar ortaya çıkmıştır; Ziya Hurşit ve takımı, Cumhurbaşkanı’na suikast yapmayı uzun vakittir hesaplamışlardır. Evvelce, suikastı Ankara’da gerçekleştirmeyi düşünen bu grup, Cumhurbaşkanı’nı Çankaya’dan köşke giderken, ya da gece Anadolu Kulübünden ayrılırken yahut meclis binasındaki Cumhurbaşkanı locasında yapmayı hesaplamışlardır. Fakat bunlar daima plân basamağında kalmıştır. Son olarak da Cumhurbaşkanı’nın yurt seyahatinde suikastı yapmayı planlamışlardır.

Laz İsmail, kuşku çekmemek için, kız arkadaşı ile birlikte, suikast imkanını araştırmak için Bursa’ya gönderilmiştir. Lakin Bursa’da sonuç alınamayacağı ortaya çıkmış ve bunun üzerine suikastı İzmir’de gerçekleştirmeye karar vermişlerdir.

16 Haziran 1926 günü saat: 16.00’da Cumhurbaşkanı’nın treni Menemen’e girmiştir. Bir saat dinlenen konuklar, akşama İzmir’e ulaşmış ve halk tarafından coşku ile karşılanmışlardır.

Cumhurbaşkanı, bu suikast nedeni ile yaptığı konuşmalarda; değerli olanın inkılâpların yürümesinin olduğunu belirtmiş, bu yüzden halkına inancı nedeni ile rahat olduğunu ve halkına duyduğu itimadı lisana getirmiştir. Olayın adliyeye intikal ettiğini de açıklayan Cumhurbaşkanı, çok hareketlerin önünü almak için, kendisi için yapılan şovları engellemek istemiştir.

Cumhurbaşkanı, böylelikle en paha verdiği ihtilalin “Cumhuriyet” olduğunu bir defa daha vurgulamak imkanını bulmuştur. O’na nazaran, Türk milleti, cumhuriyet ve yapılan ihtilallerle uygarlık yolunda bundan sonra durmadan ilerleyecektir. O, O’nun Türk halkı tarafından korunacağına inanmış ve güvenmiştir. 18 Haziran’da, ‘Anadolu Ajansı’na İzmir’den verdiği demeçte suikastı ve yapılma nedenini şöyle belirtmiştir:

“…Alçak teşebbüsün benim şahsımdan çok kutsal cumhuriyetimize ve onun dayandığı yüksek prensiplere dönük bulunduğuna kuşkum yoktur. Bu nedenle, genel olarak gösterilen hislerle, cumhuriyetimize ve unsurlarımıza olan çok bağlılığın ne kadar kopmaz güçte olduğu kanısına bir sefer daha vardım.

Benim naçiz bedenim bir gün elbette toprak olacaktır. Lakin Türkiye Cumhuriyeti sonsuza kadar yaşayacaktır. Ve Türk milleti, güvenliğini ve memnunluğunu sağlayan ve koruyan prensiplerle uygarlık yolunda durmaksızın yürüyecektir.”

18 Haziran 1926 günü, Cumhurbaşkanı, Başbakan İsmet Paşa’ya gönderdiği yazıda şunlara yer vermiştir:

“Suikast düzenlemesini keşfi ve tutukluların itirafları nedeniyle benim anladığım durum budur:

…Karşımızda iktidarı maksat seçmiş, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ismi altında çalışan bilinmeyen bir komite vardır. Eski muhalif ikinci küme üyeleri, kelam konusu komitenin içindedirler. Bu fırkanın genel merkez üyeleri, genel çalışmaları sevk ve yönetim etmekte ve genel kararlar almaktadır.

Hükümetin her yerde çok dikkatli, önlemli ve uyanık halde bulunması ve ordu hakkında ileriyi görmeye bir kat daha emniyet verilmesi uygun olur. Değerli bir vatani mevzuyu esaslı ve seri bir biçimde halledeceğiz.

Günümüzde Atatürk Müzesi olan, Naim Palas’ta kalan Cumhurbaşkanı, İzmirlilerin yaptığı miting de; ‘bu suikastta İzmirlilerin hiç bir hatası olmadığını’ belirtirken, 1930 yılına kadar İzmir’e gelmemiştir.

Ahmet Gürel

Atatürk Araştırmacısı

13 Kasım 2022